4 Şubat Dünya Kanser Günü: ‘Kanserin genetik sırları yavaş yavaş çözülüyor’
Bağışıklık sistemini harekete geçiren mRNA aşıları, genetik alanında yaşanan gelişmeler, yapay zekânın devreye girmesi ve akıllı moleküllerle birlikte kanserle uğraşta bugün umut veren yenilikler yaşanıyor. Genç erkeklerde ve genç bayanlarda kalın bağırsak, pankreas üzere birtakım kanser tiplerinin görülme oranı yükselse de uzmanlara nazaran tedavi talihi da her geçen gün artıyor.
DNA’daki farklı mutasyonlar ve bozukluklar nedeniyle ortaya çıkan kanser hastalığıyla uğraşta artık akıllı moleküller bir çeşit ‘sihirli mermi’ üzere kullanılıyor. mRNA aşıları son yılların en kıymetli gelişmesi. Kanserli hücrelerin genetiği üzerinde oynanarak o hücreleri tekrar olağan hücreye döndürme çalışmaları da laboratuvar ortamında olumlu sonuçlar veriyor. 4 Şubat Dünya Kanser Günü yaklaşırken kanser teşhis ve tedavisindeki yenilikleri ABD Jackson Laboratuvarı immünoloji uzmanı Prof. Dr. Derya Unutmaz, Acıbadem Maslak Hastanesi tıbbi onkoloji uzmanı Prof. Dr. Gökhan Demir ve mikrobiyolog Ali İstek Akın’la konuştuk.
HASTALIĞIN SON DURUMU
‘Pankreas ve beyin kanserleri hâlâ riskli’
◊ Gençlerde kalın bağırsak yahut pankreas üzere birtakım kanser cinslerinin görülme oranı artıyor. Tarama testleri bu yüzden erken yaşlara çekildi. Örneğin kolonoskopi yaşı 50’ydi, artık 45’te yapıyoruz. Kanser erken tespit edildiğinde tedavi edilebilen bir hastalık haline geldi. Pankreas ve beyin kanserleri (glioblastoma) vefat oranlarının çok yüksek olduğu kanser tipleri. (Prof. Dr. Gökhan Demir)
KANDA DOLAŞAN TÜMÖR DNA’SI
‘Geriye bir şey kalmış mı bakılıyor’
◊ Geçen yıl ABD Besin ve İlaç Dairesi göğüs, akciğer ve kalın bağırsak kanserlerinin erken teşhis ve taramasında kanda dolaşan tümör DNA’sı (circulating tumor DNA) tekniğinin kullanılmasına onay verdi. Ameliyattan sonra hastaya esirgeyici tedaviler uyguluyorduk. Sonra birinci 2 yıl 3 ayda bir, 2 yıldan sonra 6 ayda bir takip ediyorduk. Ancak artık kanda dolaşan tümör DNA’sı metoduyla hastadan bir kan örneği alınıyor ve geriye kalan kanser hücresi var mı diye bakılıyor. Radyolojik görüntülemenin sonları var. 5-6 mm’den küçük lezyonları gösteremeyebiliyor. Bir tümör nodülü, milimetrenin beşte biri büyüklüğünde olsa bile metastaz yeteneğini kazanıyor. Bu büyüklükteki bir nodülü bu prosedür dışında tespit edebilecek öteki bir sistem yok. Çok kısa müddette ülkemizde de bu testleri yapmaya başlayacağız. (Prof. Dr. Gökhan Demir)
mRNA AŞILARI-İMMÜNOTERAPİLER
‘Kanser hücresini öldür, yanındakini değil’
◊ Kansere karşı geliştirilen mRNA aşıları şu anda çok heyecan verici bir gelişme. BioNTech uzun yıllardır bu hususta çalışıyor ve klinik çalışmalar devam ediyor. Birinci datalar epey umut verici. mRNA aşılarıyla bağışıklık hücresinin direkt kanser hücresini tanımasını ve onu öldürmesini sağlıyorsunuz. Buradaki en büyük sorun şahsa özel olması zira kanserde çok farklı mutasyonlar var. Bunun çözülmesi gerekiyor. Şahsa özel yaptığınızdaysa çok tesirli olduğu gösterildi. Bence 2025’te, faz 3 çalışmalarında enteresan sonuçlar çıkacak. Bir de bu kanser aşılarını öbür immünoterapi teknikleriyle birleştirmeye başladılar. Yani bağışıklık hücrelerinin üzerindeki frenleri kaldırıyorsunuz. mRNA aşılarında gaye bağışıklık hücresinin ‘Git kanser hücresini öldür ancak yanındaki göğüs hücresine dokunma’ komutunu dinlemesini sağlamak. Bağışıklık sisteminin en hoş tarafı da hafızasının olması, hatırlıyor. Kanser hücresinin yüzde 99,9’unu öldürdünüz lakin birkaç tanesi bir yerlerde saklandı diyelim. Birkaç sene sonra da geri gelmeye başladılar. Bağışıklık sistemi onları hatırladığı için bu küçük hücreleri bulup yok edebiliyor. Bağışıklıktan kaçması çok daha sıkıntı oluyor. (Prof. Dr. Derya Unutmaz)
‘Kemoterapiye gerek olmayacak’
◊ Bağışıklık sistemini düzenleyen immünoterapilerde biz bugüne kadar yalnızca üç molekülü biliyorduk. Lakin bugün yeni jenerasyon inhibitörler (bir enzime bağlanan ve onun aktifliğini azaltan molekül) piyasaya çıktı. Bunları kullanarak bağışıklık sistemini düzenlemeye ve onu yönetmeye başladık. Bunlar için akıllı moleküller var ve ağızdan alınan hap olarak kullanılıyor. Ben bir mühlet sonra birtakım tümörlerde hiç kemoterapi yahut öteki standart tedaviler olmadan immünoterapinin tek başına kâfi olabileceğini düşünüyorum.
◊ DNA’daki farklı mutasyonlar ve bozukluklar tümörün oluşmasına neden oluyor. Bugün akıllı molekülleri bir çeşit ‘sihirli mermi’ üzere kullanarak, olağan hücrelere ziyan vermeden, DNA bozukluğu olan kanser hücresini bulup yok edebiliyoruz. Son devirde bilhassa prostat kanserlerinde BRCA isimli mutasyonlar tespit edildi. Bizim göğüs ve yumurtalık kanserlerinde kullandığımız bir akıllı molekülün prostat kanserinin bir alt kümesinde da çok tesirli olabileceğini gördük. Berrak hücreli böbrek kanserlerinde de bir immünoterapi casusuyla bir akıllı molekülün birlikte kullanılmasının çok avantaj sağladığı ortaya çıktı. (Prof. Dr. Gökhan Demir)
‘Hücrelerin hafızası var’
◊ Geçen ay Nature mecmuasında yayımlanan bir araştırmanın sonuçları enteresandı. Beyin hücrelerine belli aralıklarla sinyaller verilirse daha yeterli bir hafıza oluşuyor. Diyelim ki bir kimyasal ilaçla hücreye dokunuyorsunuz. Hücre ona nazaran bir unsur salgılıyor, bir yerden bir yere gidiyor yahut birilerini öldürüyor. Şayet verdiğiniz sinyallerin aralığını açarsanız, örneğin 5 dakikada bir değil de günde bir sefer o sinyali gönderirseniz hücre bunu daha güzel hatırlıyor. Bizim de bağışıklık hücrelerini kansere karşı programlamak için yaptığımız bir çalışma var. Genetik olarak değiştirilen bağışıklık hücrelerini kanser hücrelerini öldürmeleri için programlıyoruz. Bu hücrelere de CAR-T hücresi diyoruz. Ama bu CAR-T hücreleri kanser hücreleriyle çok süratli ve sık bir biçimde savaştıklarında yoruluyorlar. Onların bu durumunu değiştirmek için şu anda laboratuvarımızda aralıklar koymayı deniyoruz. Yani onlara “Git birkaç hücreyi öldür, sonra dur, dinlen” diyoruz. O vakit hem eğitimi hem de hafızası gelişiyor. (Prof. Dr. Derya Unutmaz)
BAŞKA GELİŞMELER DE VAR
GENETİK
‘Normal hücreye çevriliyor’
◊ Nano teknoloji ve genetik alanı geliştikçe kanserli hücrenin içindeki DNA hasarını yok etmeye ve onu olağan hücreye döndürmeye yönelik klinik çalışmalar da ilerliyor. Laboratuvar ortamında olumlu sonuçlar alındı fakat bu çalışmalar şimdi çok erken evrede. Bir gen hastalığı olan kanserin genetik sırları yavaş yavaş çözülüyor. (Prof. Dr. Gökhan Demir)
YAPAY ZEKÂ DESTEĞİ
‘Radyolojide rutin kullanılıyor’
◊ Beşerde 30 bin civarında gen var. Bunların ürettiği birkaç yüz bin RNA molekülü, onların da ürettiği milyonlarca protein… Bu proteinlerden bir adedinin yapısındaki bozukluk bile kansere yol açabiliyor. Bir tümörden alınan örneğin tahlil edilmesi de bir insanın akıl ve vaktini aşabiliyor. Genetik haritalamalarda ve radyolojide de rutin olarak yapay zekâ kullanılıyor. Hem süratli tarama yapıyor hem de 1-2 milimetrelik nodülleri tespit edebiliyor. (Prof. Dr. Gökhan Demir)
MİKROBİYOTANIN ETKİSİ
‘Bakterilerin kıymetini fark ettik’
◊ Son 10 yıl içinde bakterilerin kıymetini fark ettik. Son yıllarda akıllı ilaçlar kanser tedavisinde değerli bir noktaya geldi. İlaç şirketlerinin birçok mikrobiyota üzerine çalışıyor. Zira beden kanseri yok edeceğim derken bağırsaklardaki bakterilere de saldırıyor. Lakin bunun yerine bakterileri oraya bütünsel bir formda koyduğunuz vakit sakin sakin, bir ahenk içerisinde kanserle savaşabiliyorlar. (Mikrobiyolog Ali İstek Akın)