Acının ikinci yıl dönümü: Kıyamet gibiydi! Uzmanlar artık de öteki bir faya dikkat çekiyor | ‘Doğu-batı istikametinde uzun kırıklar gözlemledim’

6 Şubat 2023 tarihinde saat 04.17’de merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesi olan 7,7 büyüklüğündeki zelzele, ülkemizi derinden sarstı.

Bu yıkıcı sarsıntının şokunu atlatamadan dokuz saat sonra tekrar Kahramanmaraş’ın Elbistan ilçesinde 7,6 büyüklüğünde bir öbür sarsıntı meydana geldi. Bu iki büyük felaket, başta Kahramanmaraş ve Hatay olmak üzere Adıyaman, Gaziantep, Malatya, Kilis, Diyarbakır, Adana, Osmaniye, Şanlıurfa ve Elazığ üzere 11 ili tesiri altına aldı.

Olayın akabinde, zelzele bölgelerinde üç ay mühletle inanılmaz hâl ilan edilirken, hayatını kaybedenler için yedi gün ulusal yas kararı alındı. Milletlerarası yardım davetleri yapılırken, birçok ülkeden gelen takımlar, arama kurtarma çalışmalarına katıldı. Resmî sayılara nazaran, bu sarsıntılar sonucunda en az 50 bin 783 vatandaşımız hayatını kaybetti ve 122 binden fazla kişi yaralandı.

Tarihî yapılar da dahil olmak üzere 35 binden fazla bina yıkıldı ve 300 bine yakın bina ağır hasar aldı. Afet sonrası 2 milyondan fazla insan barınma sorunu yaşarken, en az 5 milyon kişi de farklı bölgelere göç etmek zorunda kaldı.

Bugün, bu acı olayın ikinci yıl dönümünde, kaybettiklerimizi rahmetle anıyor ve yaşadığımız derin acıları yüreğimizde hissediyoruz.

Bu süreçte, sarsıntıların yaşandığı bölge ve etrafındaki faylarda çalışmaları olan Prof. Dr. Süleyman Pampal ve Dr. Kenan Akbayram’dan gelen ikazlar, gelecekte benzeri felaketlerle karşılaşmamak ismine alacağımız tedbirlerin kıymetini bir defa daha vurguluyor.

‘ÇALIŞMALARIM KAPSAMINDA DOĞU-BATI TARAFINDA UZUN KIRIKLAR GÖZLEMLEDİM’

Jeoloji Mühendisleri Odası Deprem Danışma Kurulu Üyesi Prof. Dr. Süleyman Pampal, 6 Şubat’ta sabah ve öğlenden sonra yaşanan iki zelzele ile akabinde gelen 6 büyüklüğündeki artçı sarsıntıların doğal olarak Türkiye’deki sarsıntı ortalamasını iki katına çıkardığının altını çizdi. Prof. Dr. Pampal, faylar üzerinden şu kıymetli bilgilerin altını çizdi:

— Bu zelzeleler sonrasında, Antakya Fayı kırılarak Hatay etrafında bağımsız bir zelzele daha meydana geldi ve bu sarsıntının de artçıları devam etti. Bilhassa birinci zelzelenin tesirleri, Çelikhan’dan Amik Ovası’nın altına kadar uzanan 300-400 kilometre uzunluğundaki fay çizgilerinde gözlemlendi. İkinci sarsıntı ise Sürgü-Çardak Fayı olarak bilinen, Malatya’nın Doğanşehir-Yeşilhisar bölgesinden başlayıp Nurhak civarından kıvrılarak devam eden bir yarar meydana geldi; bu fay yaklaşık 150 kilometre uzunluğunda kırıldı.

— Göksun civarında ağır artçı aktiviteleri kaydedildi ve bu aktiviteler hâlâ devam ediyor. Hem 2023’te hem de geçen yıl bölgeye tekraren kere gidip müşahede yaptım. Bilhassa doktora çalışmalarımdan biriydi Göksun çevresi… Yaptığım çalışmalarda bu bölgede doğu-batı tarafında uzun kırıklar gözlemledim.

‘HATAY TAM MANASIYLA GERÇEK ZELZELESİNİ YAŞAMADI’

“Özellikle Hatay’ın tarihi sarsıntılarını incelediğimde, bu bölgenin Türkiye’de ve dünyada birçok büyük sarsıntının merkezi olduğunu görüyorum. Tarihçiler, MS 530’lu yıllarda 300 bin bireye varan can kaybı yaşandığından bahsediyor; o devirde taş üstünde taş kalmadığı vurgulanıyor” diyen Prof. Dr. Süleyman Pampal, şöyle devam etti:

“Hatay’dan güneye hakikat kırılmaların devam edeceği öngörülüyor ve bu kırılmalar, ne yazık ki 7 ve üzeri büyüklükte zelzeleler üretebilir. Özetle, Hatay gerçek sarsıntısını şimdi yaşamamış olabilir. Amik Ovası’ndaki meskenlerin birçok yıkıldı ve kent büyük can kaybı yaşadı. Şu an konteynırlarda yaşayanların kalıcı konutlara taşınması probleme kalıcı bir tahlil sunmuyor. Hatay, yakın gelecekte yaşanacak güneydeki sarsıntıya karşı tüm yapıların sarsıntıya güçlü olması gerektiğini unutmamalı. Bu nedenle, Hatay’ı tüm kaideleri göz önünde bulundurarak sarsıntıya hazırlamamız elzem.”

‘SADECE HATAY’IN GÜNEYİNDE DEĞİL KUZEY KISMINDA DE ZELZELE BEKLENİYOR’

Hatay’ın güneyi kadar kuzeyinin de faal olduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Çelikhan’dan kuzeye yani Karlıova’ya yanlışsız kırılmamış modüller var. Burada zelzeleler bekliyoruz. Daha değerlisi direkt bağlantılı sayabileceğimiz Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Doğu Anadolu Fay Zonu ile kesiştiği Karlıova’dan Erzincan’a kadar olan Yedisu Fayı ise epey canlı bir yapıda” dedi.

‘TAMAMEN KIRILMASI HALİNDE 7.2 BÜYÜKLÜĞE KADAR ZELZELE ÜRETEBİLİR’

Bu mevzuyu Yedisu Fayı üzerinde çalışmaları olan Bingöl Üniversitesi Güç, Etraf ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezi Müdürü Dr. Kenan Akbayram’a danıştığımda ise “Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun kimi bölümlerinde uzun yıllardır zelzeleler olmadı fakat bu bölgelerde yerkabuğunun hareketli olması nedeniyle zelzelelerin olması gerekiyor. Bunların en kıymetlilerinden bir tanesi Yedisu Fayı yahut Yedisu Fay Zonu ismini verdiğimiz Bingöl ile Erzincan ortasındaki yaklaşık 75 kilometrelik fay kuşağı…” dedi ve ekledi: 

“Yedisu Fayı, Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Marmara’daki kollarıyla birlikte son yüzyılda sarsıntı üretmemiş sismik boşluklarından bir tanesi. Bu fay jenerasyonunda en son zelzele 1784 yılında oldu. Kuzey Anadolu fayının zelzele tekrarlanma aralığının 200-250 yıl olduğu düşünüldüğünde burada kısa müddet içinde sarsıntı olması çok muhtemel.” 

Dr. Akbayram, “Yedisu Fayı’nın yaklaşık uzunluğu 75 kilometre. Yedisu Fayı’nda en son yıkıcı sarsıntının 1784 yılında gerçekleştiği katıya yakın bir bilgi. Yapılan hesaplar, 75 kilometrelik bu fayın tek bir sarsıntıda büsbütün kırılması halinde 7.2 büyüklüğe kadar zelzele üretebileceğini öneriyor” biçiminde konuştu.

‘BU ZONUN TÜMÜNÜN SİSMİK BOŞLUK ÖZELLİĞİ TAŞIYABİLECEĞİ KONUSUNDA KUŞKULARIM VAR’

“Ancak benim daha evvel varlığından haberimin olmadığı bir GNSS çalışması tıpkı bölgede 80 kilometre uzunluğunda bir fay zonunun kırılması sonucu oluşabilecek sarsıntı büyüklüğünün 7.5 magnitüde ulaşabileceğini söylüyor” diyen Dr. Kenan Akbayram, şöyle devam etti:

“Buna ek olarak 6 Şubat 2023 sarsıntılarından edindiğimiz deneyim burada daha büyük sarsıntılar olabileceği tarafında kuşkuların oluşmasına neden oldu. Yedisu Fayı’nın yer aldığı bölgede yaşanma ihtimalini göz gerisi etmemek gerekir. Zira bu fay kolu aslında 160 kilometre uzanıma sahip bir fay zonu içerisinde yer alıyor ve bu zonun tümünün sismik boşluk özelliği taşıyabileceği konusunda kuşkularım var. Maalesef bu bahiste bekleyip göreceğiz.”

EĞER BU ZELZELE GERÇEKLEŞİRSE EN RİSKLİ YERLEŞİM YERLERİ NERELER?

Bu hususun sarsıntının hangi fay üzerinde yaşandığına nazaran farklılık göstereceğini söyleyen Dr. Kenan Akbayram, “Bu durum fayın ne istikamette atım yaptığı, hasar gören bölgenin ana kaya derinliği ve ana kayanın üç boyutlu geometrik hali, içerisinde öbür kırık ya da fay bulunup bulunmadığı üzere birçok parametreye bağlı olarak değişir. İncelenen bölgenin nüfusu, yapı tipi, yapı kalitesi üzere hususlar da dikkate alınmalı” dedi.

Dr. Akbayram, “Bu nedenle bütün bu konular tespit edilmeden, çok disiplinli sistematik bilimsel çalışmalar yapılmadan, ilçe ve bölge göstermek hem spekülatif hem de yanlış olur. Lakin unutulmamalıdır ki, AFAD 1900 ile 2023 yılları ortasında gerçekleşen zelzelelerde ülkemizde 93 bine yakın insanımızın vefat ettiğini, 555 binden fazla yapının yıkıldığını belirtiyor. Bunun üzerine acı bir gerçek olarak 2023 yılında 50 binden fazla insanımızın vefatını, 750 bin kadar da yapının kullanılamaz hale geldiğini eklememiz lazım” sözlerini kullandı.

‘MİKROBÖLGELEME TABANLI PROJEMİZİ BU SENE TAMAMLIYORUZ’

Ayrıca Dr. Akbayram, şu önemli bilgilerin altını çizdi:

— Birçok yerleşim alanının risk altında olabileceğini kabul ederek yerleşim alanlarımızın seçimi konusundaki tercihlerimizi ülke olarak bilimsel çalışmalarla gözden geçirmemiz gerekiyor. Bu kapsamda Bingöl’de ‘TÜBİTAK 121Y406’ numaralı proje kapsamında yaptığımız Bingöl Merkez İlçesi’nin Sismik Tehlikelerinin araştırıldığı mikro bölgeleme tabanlı projemizi bu sene tamamlıyoruz. Epeyce fazla sayıda sismik tehlike tanımlamaya yarayan bilgimiz var.

— Yeni yapılan bir mutabakat kapsamında Bingöl Belediyesi, Bingöl Üniversitesi Güç Etraf ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezimiz ile “Bingöl İli Zelzele Master Planı’nın Yapılması Projesini” imzaladı. Bu master plan doğrultusunda çok disiplinli bir yaklaşım ile 15’den fazla bilim insanı, Bingöl’de zelzelelerin afete dönüşmemesi maksadıyla neler yapılması gerektiğini, afete hazırlık manasındaki olumlu adımları ve eksiklikleri tartışıyor, çalışmaları sürdürüyor. Bu plan 2025 yılı içerisinde tamamlanacak.

‘BİTLİS VE ADANA’YI ETKİLEYECEK BÜYÜK SARSINTI ÜRETECEK FAYLAR DA VAR’

Güneydeki Arap Levhası ile kuzeydeki Anadolu Levhası’nın sonu olan Bitlis-Zagros Fayı’nın da tehlike barındırdığını söyleyen Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Bu hudut, Bitlis’ten geçer, Çelikhan’ın biraz kuzeyinden sağa gerçek döner ve Hakkari’den çıkarak daha güneye, Körfez’e kadar iner. Bu bölgelerde 7.5 ve 8 büyüklüğünde zelzeleler yaşandı. Diyarbakır ve Hakkari’den geçen Bitlis-Zagros Bindirme Jenerasyonu, aksi fayların ürettiği zelzelelere nazaran daha büyük sarsıntılara yol açar. Maalesef, Güneydoğu Anadolu Bölgesi 6 Şubat zelzelelerinin tesiriyle hareketlendi” dedi.

Adana’yı etkileyecek, zelzele üretecek fayların olduğunu da söyleyen Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Karataş-Yumurtalık Fayı, Misis-Andırın Fayı, İskenderun Fayı, Kozan Fayı, Savrun Fayı, Saimbeyli Fayı üzere faylar var. Bir de batıda Ecemiş Fayı’nın güney uzantısı Namrun, Ovacık ve Mut Fayı, Adana’da zelzele tehlikesi kaynağı olarak belirlenmiş faylar” dedi.

Bu fayların kaç büyüklüğünde zelzele üretme ihtimali olduğuna da değinen Prof. Dr. Pampal, “Bu bahsettiğim faylar, 6-7 büyüklüğü ortası sarsıntı üretecek faylar. Kayseri civarında 1702’de, 1717’de 1845’te on binlerce insanın hayatını kaybettiği zelzeleler var. Burada Sarız Fayı, Develi Fayı, Erkilet Fayı, Yeşilhisar Fayı, Erciyes Fayı üzere Orta Anadolu’nun fay sisteminin bileşenlerini oluşturan faylar var. Bunlar daima faal faylar. Kayseri’de 7-7,5 büyüklüğündeki zelzeleler, on binlerce can kaybına yol açmıştı. Bu çeşit sarsıntıların, Adana ve etrafını, bilhassa kuzey ilçelerini de etkilemesi muhtemel” sözlerini kullandı.

GENEL OLARAK NASIL ADIMLAR ATILIYOR?

17 Ağustos 1999 sarsıntısından sonra kimi olumlu gelişmelerin yaşandığına dikkat çeken Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Öncelikle hazır beton kullanımı zarurî hale getirildi ve kontrol düzeneği devreye girdi. Zarurî sarsıntı sigortası uygulamaya alındı. Tüm bunlar olumlu adımlar. Ancak asıl kıymetli adım, 2011 Van sarsıntısından sonra atıldı: Kentsel Dönüşüm Yasası çıkarıldı. Bu, çok kıymetli bir gelişme. Kanunların hazırlanmasından evvel mevzuyu sıkça gündeme getiriyordum ve bu durum değerli bir avantaj sağlıyor. Fakat, burada da gerekli öncelik sıralamasına yer vermediğimiz için beklenen sonuçları elde edemiyoruz” dedi.

“6 Şubat sarsıntılarından sonraki can kayıplarımız ve en yetkili isimlerin evvel 100 milyar, akabinde 150 milyar dolarlık maddi kayıptan kelam etmesi, büyük kayıplardır” diyen Prof. Dr. Pampal, “Bu durumun altından kalkmakta toplum olarak zorlanıyoruz. Esasen 17 Ağustos’un yalnızca travmasını değil, ağır faturasını yeni yeni unutmaya başlamıştık. Lakin, 6 Şubat’ta yaşanan sarsıntıları daha uzun mühlet unutamayacağız. Şayet bilimsel çalışmalar doğrultusunda bölgede 10-15 milyar dolarlık bir yatırımla zelzeleye hazırlık yapılmış olsaydı, bu kayıpların hiçbiri yaşanmayabilirdi. Çok az hasar ortaya çıkardı. Bu durumu âlâ kıymetlendirmemiz gerekiyor” diye konuştu.

Fotoğraflar: iStock