‘Kocandan yazılı müsaade getir’: İranlı bayanların çalışabilmek için yüzleştiği şiddetli kurallar

İran’da doğalgaz mühendisliği yüksek lisansına sahip Neda, “Bir iş mülakatında kocamın çalışmama müsaade verdiğine dair yazılı bir tabir vermem istendi” diyor.

Aşağılanmış hissettiğini söylüyor.

“Onlara bir yetişkin olduğumu ve kararlarımı kendim verdiğimi söyledim.”

Neda’nın yaşadığı münferit bir şey değil. İran’daki kanunlara nazaran bayanlar çalışmak için kocalarının müsaadesine muhtaçlık duyuyor. Bu, bayanların istihdam piyasasına girerken karşılaştığı çok sayıda yasal mahzurun yalnızca biri.

Dünya Bankası’nın bu yıl hazırladığı bir rapora nazaran İran iş gücüne iştirakte cinsiyete dayalı yasal mahzurlar alanında en makus durumdaki ülkelerden biri. Yalnızca Yemen, Batı Şeria ve Gazze İran’dan daha alt sıralarda.

Bu durumu diğer istatistiklerde de görmek mümkün. Dünya Ekonomik Forumu’nun bu yılki Global Cinsiyet Uçurumu raporuna nazaran İran çalışmada ele alınan 146 ülke ortasında bayanların iş gücüne iştirakinde en düşük orana sahip.

2023 datalarına nazaran İranlı bayanlar, üniversite mezunlarının % 50’sinden fazlası. Lakin iş gücünün yalnızca % 12’sini oluşturuyorlar.

Cinsiyetçi maddelerin dışında, yaygın cinsel taciz, bayanlara ve kabiliyetlerine karşı sıklıkla görülen cinsiyetçi tavırlar, çalışma ortamını bayanlar için çok hasmane bir hale getiriyor.

Bu makale için BBC’ye konuşan bayanların birçok, iş yerlerinde gereğince ciddiye alınmadıklarını söylüyor.

Dünya Bankası’nın eski kıdemli danışmanlarından Nadire Çamlo “İran’da bir dizi yasal ve kültürel bariyer, İran’da bayanları iş gücünün dışında tutuyor” diyor.

Çamlo yasal düzenleme eksiklikleri, maddelerdeki kısıtlamalar, fiyatlardaki büyük cinsiyet uçurumu ve bayanların iş yerlerinde ilerlemesi önündeki pürüzlerin, ülkede bayanların iş gücüne kısıtlı iştirakinde rol oynayan faktörlerden kimileri olduğunu söylüyor.

YASAL VE KÜLTÜREL

Erkekler, eşlerinin çalışmasına yasal olarak mahzur olabileceklerinin farkında ve kimileri bu yasal ayrıcalığı kullanıyor.

BBC’ye konuşan İranlı teşebbüsçü Said bir seferinde “kızgın bir kocanın elinde demir sopayla ofise girip ‘Sana kim karımı işe almana müsaade verdi?’ diye bağırdığını söylüyor.

Said artık, bir bayanı işe aldığında kocasından yazılı müsaade aldığından emin olduğunu anlatıyor.

Özel bir şirkette çalışan genç Raziye de emsal bir olayı hatırlıyor. Kızgın bir kocanın ofislerine girip CEO’ya “Karımın burada çalışmasını istemiyorum” dediğini belirtiyor.

Raziye, CEO’nun kıdemli bir muhasebeci olan bayana “evine gidip, kocasıyla işleri yoluna koymaya çalışmasını istemek zorunda kaldığını, aksi takdirde istifa etmesi gerekeceğini söylediğini, bayanın da sonunda istifa ettiğini” aktarıyor.

Getty Images Kimi şirketler, daha sonra evlenecekleri erkeklerin çalışmalarına müsaade vermeyebileceğini düşünerek, genç bayanları işe almıyor ve eğitimlerine yatırım yapmıyor.

Nadire Çamlo, bu yasanın birebir vakitte pek çok şirketin genç bayanları işe almayı reddetmesine yol açtığını vurguluyor.

Çünkü patronlar “evlendikleri takdirde, kocaları işten çıkmalarını isteyebileceği için bu bayanları eğitmeye yatırım yapmak istemiyor.”

Kadınlar sıklıkla çalışmak için müsaade almak ismine kendi aileleriyle ya da eşleriyle çaba ettikten sonra işe girseler bile, ayrımcılığın bir ölçüde hukuk tarafından desteklendiği bir iş gücüne dahil oluyorlar.

Getty Images İran maddelerine nazaran bu safran fabrikasında çalışan bayanlar aileyi geçindiren esas kişi olarak görülmüyor.

Bu maddelerden biri İslam Cumhuriyeti Uygar Kanunu’nun 1105. unsuru. Bu maddede erkekler ailenin reisi ve “ailenin geçimini sağlayan en önemli kişi” olarak tanımlanıyor. Bu da erkeklerin istihdamda önceliklendirilmesi manasına geliyor. Bayanların da bir işe girmeleri halinde bile, erkek çalışma arkadaşlarına kıyasla çok az para kazanmasına neden oluyor.

20’li yaşlarının sonundaki Raz, birkaç kere iş değiştirmiş. Çalıştığı her yerde evvel bayanların işlerinin feda edildiğini söylüyor.

“Son çalıştığım yerde bir tekrar yapılanma oldu ve işten çıkartılanların neredeyse tamamı kadındı” diyor.

BBC’ye konuşan ve isminin açıklanmasını istemeyen bir diğer bayan da 10 yıldan uzun müddettir çalıştığı işini bırakıp, meskende kalmaya karar verdiğini, “çünkü asla terfi alamayacağını bildiğini” belirtti.

“Ortada erkekler hayli, daha az yetişmiş olsalar bile maaş artırımı ya da terfi için hiç akıllarına gelmeyecektim” diyor.

Kadınların hanelerin geçimini sağlayan esas kişi olarak görülmemesi hak ve ikramiyelere erişimlerini de olumsuz etkiliyor.

Eski kıdemli Dünya Bankası Danışmanı Çamlo “Yıllarca çalışıp elde ettikleri haklar ailelerine uzanmayabiliyor. Emeklilik üzere haklar. Münasebetiyle bayanların çalışmaktan elde ettiği ve ailelerine götürebilecekleri yararı azaltıyorlar” diyor.

Getty Images Kamu kesimindeki kimi işler, sıkı örtünme kurallarına uymak istemeyen bayanlara her vakit açık değil.

Sepide, Tahran Üniversitesi’nde sanat yüksek lisansı yaptı. Üniversitede öğretim üyeliği de yapıyor ve bağımsız sanat projelerini yönetiyordu. Lakin birkaç yıldır çalışmıyor.

“Mezuniyetten sonra, tanıdığım birçok erkek üzere hayatımı kazanabileceğimi düşündüm ancak toplumsal, siyasi ve ekonomik yapı o denli bir tasarlanmış ki, bir bayanın düzgün bir mesleğe sahip olması ulaşılamaz bir rüya” diyor.

Zorunlu örtünme yasası, iki yıl evvel İran’daki yaygın protestoların merkezindeydi ve bugün de en önemli tartışma ve siyasi muhalefet başlıklarından biri olmaya devam ediyor.

Bu yasa da, bilhassa kamu kesimindeki işleri, en sıkı örtünme kurallarına uymak istemeyen bayanlara erişilemez kılıyor.

‘KAYIP ORTA KESİM’

Nadire Çamlo “İran da bir de benim ‘kayıp orta sınıf’ diye isimlendirdiğim bir kitle var” diyor. Bununla “orta yaşlı, orta ya da lise eğitimi almış ve çalışmayan orta sınıf bayanları kast ettiğini” söylüyor.

“Yasal olarak kocaların eşlerine çalışma müsaadesi vermesi gereği ve İran’da bayanlar için 55 olan daha düşük emeklilik yaşı, olağanda öbür ülkelerde iş gücünün içinde olan bir yaş kümesini dışlıyor.”

Getty Images Bayanların başlattığı ve yönettiği şirketler, öteki bayanların iş gücüne iştirakine yardımcı oluyor. Tahran’daki bu lüks pastanede birçok bayan 70 kişi çalışıyor.

İran’ın iktisadı ambargolar ve berbat idare nedeniyle berbat durumda. Bir IMF raporuna nazaran, ekonomik büyüme bayan iş gücünün iştirakiyle yanlışsız orantılı. Raporda, İran’da bayanların iş gücüne erkekler seviyesinde katılması sağlanabilirse, Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın % 40 oranında artacağı varsayım ediliyor.

Ancak Nadire Çamlo’ya nazaran şu anda bayanların iş gücüne iştirakini gerçekleştirecek değişiklikleri yapmak için “aktif ve şuurlu bir siyasi irade” yok.

Ancak Çamlo, İran’da bayanların küçük bağımsız işletmeler kurarak, problemin tahlili için harekete geçtiklerine inanıyor.

“Yemek pişirme uygulamalarından, perakende satış platfomlarına en yenilikçi iş fikirleri bayanlar tarafından başlatıldı.” diyor. İran’daki “gerçek özel sektörün” de çoğunlukla bayanların sahip olduğu işletmelerden oluştuğuna inanıyor.